gujarattourism – Vishakha Mothiya

આજના ગુજરાત સ્થાપના દિવસ સ્પેશિયલ બ્લોગમાં આપણે વાત કરવાની છે ગુજરાતના એક ગૌરવવંતા સ્થાપત્યની જે વૈશ્વિક સંસ્થા યુનેસ્કો દ્વારા સન્માન પામેલ છે અને ચલણી નોટમાં પણ ઉલ્લેખ છે. તો આજે આપણે વાત કરવાની છે પ્રખ્યાત અને બાંધકામમાં પૌરાણિક અને જટીલ એવી રાણીની વાવની. આ વાવનું બાંધકામ જેટલું જટીલ એટલુંજ રમણીય છે. એના પથ્થરો પર કંડારેલા આપણા તમામ દેવી દેવતાઓ સાક્ષાત દર્શન આપતા હોય તેવું જ લાગે છે. તો ચાલો રાણીની વાવ વિશે.

Gujarat Sthapna Day Special: Rani ki Vav | About Rani Ni Vav

સ્થાપત્યકલા એટલે ભવનો અને ઇમારતો બાંધવાની કલા. સ્થાપત્ય કલામાં પૂર્વ આયોજન કરી સિમેન્ટ, રેતી, માટી, ચૂનો, , આરસ, પથ્થર વગેરેનો ઉપયોગ કરી મંદીરો, મહેલો, કિલ્લાઓ તથા બીજી ઘણી ઈમારતો બનાવવામાં આવે છે.

ભારત દેશ વિવિધ જાતના સ્થાપત્ય મંદીરો, મહાલયો, મહેલો, કિલ્લાઓ, ગુફાઓ, વિજયસ્તંભો, સ્તુપો, વગરેના નિર્માણમાં દુનિયાભરમાં મોખરે છે. અને આ બધાનો શ્રેય જાય છે અહીંના કલાપ્રિય મહાત્વાકાંક્ષી રાજાઓને. આજે આપણે ગુજરાતના એક અનોખા સ્થાપત્ય ની વાત કરવાની છે.

પરિચય:- આજે આપણે વાત કરવાની છે એ સ્થાપત્યની જેનું હાલમાં જ આપણી ભારતીય ચલણી નોટમાં સ્થાન મળ્યું છે એવી પાટણની રાણીની વાવ અથવા રાણકીવાવ. ગુજરાતનો એકમાત્ર સાત મંઝીલવાળો કુવો. આ કુવો કુવા-બાંધકામની કલાનો એક બેનમૂન નમુનો છે. રાણીની વાવને સાલ 22 જૂન, 2014માં UNESCO દ્વારા એક વૈશ્વિક વારસા સ્થળ તરીકે જાહેર કરેલ છે. આ ઉપરાંત સાલ 2016માં ભારતનું સૌથી ‘શુદ્ધ ઈકોનોમિક પ્લેસ’ તરીકેનું પણ બિરુદ મળેલ છે.

ઈતિહાસ:- રાણીની વાવનું નિર્માણ 11 (1063 થી 1068 AD)મી સદીના સમયગાળામાં રાણી ઉદયમતી દ્વારા પોતાના પતિ ભીમદેવની યાદ(અણહિલવાડ પાટણના સોલંકી વંશના સ્થાપક જે મ્યુલવંશના પુત્ર હતા) માં કરવામાં આવ્યુ હતો. અને આ વાવનું કાર્ય બાંધકામ સંપૂર્ણ રીતે ઉદયમતિના પુત્ર કર્ણદેવ દ્વારા કરવામાં આવ્યુ હતુ. સરસ્વતીની નદીની નજીક હોવાથી પાછળથી આ વાવ આ નદીના વહેણના પાણીથી ભરાઈ ગઈ હતી અને પછી છેક 1980 ના દાયકામાં ભારતના પુરાતત્વીય ખાતાના સર્વેક્ષણ હેઠળના ખોદકામ દરમિયાન મળી આવી હતી.

બાંધકામ:- મુખ્ય તો આ વાવનું બાંધકામ પાણીની સમસ્યાને હલ કરવા માટે કરવામાં આવ્યું હતુ. આ સ્ટેપવેલ (વાવ) ભારતીય ઉપખંડમાં ભૂમિગત જળ સંસાધન અને સ્ટોરેજ સિસ્ટમનું એક વિશિષ્ટ ઉદાહરણ છે. આ સ્થાપત્ય મરુ-ગુર્જરા શૈલીમાં નિર્માણ પામેલું છે જે 500 કરતા પણ વધુ શિલ્પો ધરાવે છે. આ વાવનો ભવ્ય પૂર્વ તરફનું પગથિયુ લગભગ 64 મીટર લાંબુ, 20 મીટર પહોળુ અને 27 મીટર ઊંડુ છે. આ વાવને અસંખ્ય શિલ્પ-કોતરણી થી ચાર ભાગમાં વિભાજીત કરવામાં આવેલી છે

મુલાકાતીઓ જ્યારે આ વાવમાં પ્રવેશ કરે છે જેમ કે તે એક મંદીર છે પછી એ જેમ જેમ એ નીચે જાય છે તેમ તેમ કેટલાક સ્તંભવાળા પેવેલિયનો આવે છે અને નીચે ઠંડી હવા પ્રસરાયેલી હોય છે. આ કુવાની સાત ગેલેરીઓમાં 800 થી વધુ શિલ્પો આવેલા છે. જેમાં દરેકની દિવાલો પર દેવ-દેવીઓની મૂર્તીઓ કંડારવામાં આવેલી છે. જેમાં ભગવાન વિષ્ણુના દસેય અવતારો જેમ કે, કલ્કી, રામ, કૃષ્ણ, પરશુરામ, વરાહ, વામન વગેરેના શિલ્પો મુખ્ય છે. આ ઉપરાંત નીચે શેષનાગમાં પોઢેલા વિષ્ણુની પણ એક મૂર્તી છે જેને જોતા એમ લાગે છે કે કે કોઇ અનંત દુનિયામાં આવ્યા.

ભગવાન વિષ્ણુ પછી નામ આવે છે મા પાર્વતીનું. આ ગુફામાં ભગવાન વિષ્ણુની સાથે સાથે મા પાર્વતીઓના પણ કેટલાય સ્વરૂપોની મૂર્તીઓ કોતરેલી છે. જેમ કે, ઉમા, પાર્વતી, ગૌરી, લલિતા, શ્રીયા, કૃષ્ણા, મહેશ્વરી, રંભા, ત્રિશંડા, અને ત્રિપુરા. આ ઉપરાંત બીજા દેવ-દેવીઓની મૂર્તીઓનો પણ સમાવેશ થયો છે જેમ કે – ગણેશ ભગવાન , અગ્નિદેવ, સૂર્યદેવ , ભૈરવ દેવ, ચામુંડા મા, બ્રહ્માજી, ઇન્દ્ર- ઇન્દ્રાણી, વૈષ્ણવી મા, દેવી મહાલક્ષ્મી, કુબેર દેવ વગેરે. આ સાથે અહીં અમુક જગ્યા એ ભાગ્યેજ જોવા મળતી મૂર્તીઓ પણ છે જેમ કે ચારહાથવાળા બુદ્ધ ભગવાન, તલવાર અને ઢાલ સાથેના ભગવાન શ્રી રામ, તપસ્વીના રૂપમાં સૂર્યદેવ, નમ્ર અને શાંત અવસ્થામાં ભગવાન પરશુરામ વગેરે.

આ કુવાના ગોળાકાર ભાગમાં મૂર્તિકળાવાળા પટ્ટાઓની કેટલીક હરોળો આવેલી છે જેમાંની કેટલીક નરમ થઈ ગયેલી તો કેટલીક દ્રશ્યમાન ન હોય તેવી છે. આનુ કારણ એ છે કે આ વાવ નદીના પાણી દ્વારા ઢંકાઈ ગઈ હતી જેને લીધે દિવાલો પોલી થઈ ગઈ. દિવાલો દ્રશ્યમાન ન હોવા છતાં તેના ખંડેર પૈકી આધારસ્તંભો હજુ પણ ઉત્તમ માનવામાં આવે છે. પશ્ચિમ કુવાનો ભાગ ફક્ત એજ છે જેની દિવાલો ઈંટો અને પથ્થરોની બનેલી છે. 30 કિમી ની ટનલ સાથેના આ કુવામાં નીચે છેલ્લે એક નાનો દરવાજો આવેલો છે, જે હાલમાં અત્યારે કાદવ અને પથ્થરોથી અવરોધિત છે. આ ટનલ છેક પાટણ નજીકના સિદ્ધપુર શહેર તરફ જવાના રસ્તાને દોરતી હતી. આનો ઉપયોગ રાજાના Escape Gateway (ભાગવાનો રસ્તો) તરીકે ઉપયોગ થતો હતો , જેમણે હારના સમયમાં પગથિયું બનાવ્યું હતુ.

વિશેષતા અને મહત્વ : આ કુવાની પહેલા એ જમાના માં ખાસ વિશિષ્ટતા એ હતી કે આ કુવો અનેક ઔષધીય વનસ્પતિઓથી ઘેરાયેલું હતુ. જેણે આ પાણીને ઔષધીય ગુણવતા પ્રદાન કરી હતી. આ પાણી પીવાથી તાવ અને બીજા ચેપી રોગોથી રક્ષણ મળતું હતુ એટલા માટે આજુ બાજુના ગામના લોકો આ કુવાના પાણીનો ઉપયોગ કરતા હતા. જળસંગ્રહના વ્યવસ્થાપન તરીકે આ કુવો એની જટીલ – ગૂંચવણ ભર્યા બાંધકામ થી વધારે પ્રખ્યાત છે. ગુજરાતની આ વાવ માત્ર પાણી અને સમાજને એકત્રિત કરવા માટેના સ્થળો નથી પણ એક મહાન આધ્યાત્મિક મહત્વ પણ ધરાવે છે. આ વાવનું બાધકામ શરૂઆતમાં તો એકદમ સરળતાથી કરવામાં આવ્યું હતુ પરંતુ કદાચ તેમાં આવેલા કોતરણીવાળા દેવ-દેવીઓની મૂર્તીઓ અને એ રોગનાશક પવિત્ર પાણીને લીધે આ કુવો એક જટીલ કુવો બની ગયેલ છે.

Click here to see photo collection of Rani ni vav :-

https://photos.app.goo.gl/UQYoX3PFyMhHX7EQA